Makina dairesinde kullanılan ölçü aletleri, genel olarak gündelik gemi yaşantısında kullandığımız basit ekipmanları kapsamaktadır. Bu aletler termometre, basınç geyçleri gibi ekipmanlar da dahil olup onların çalışma mantıklarını açıklamaktadır.
1. Termometre
Çalışan makine sistemlerindeki akışkanın sıcaklığını ölçmekte kullanılır. Düz, açılı (90-135˚), yuvarlak ekranlı (dial), gliserinli, dijital gibi pek çok çeşidi vardır. Gemilerde en çok kullanılan termometre düz termometredir. DG ve ME egzost devreleri ile buzluk devrelerinde dial termometre kullanılır. Termometrelerde iki şeye dikkat edilir.
Bunlardan ilki hangi sıcaklıklar arasında okuma yapılacağıdır. Bu sıcaklıklar genelde 0-100, 0-120, 0-200, 50-600˚C’dir. Buzluk sistemlerinde ise –30/+50˚C gibi termometreler kullanılır. Diğeri ise devreye takılacak termometre bulb’ının (duyucu uç) uzunluğudur. Bu ölçüler ise 30, 40, 50, 63, 75, 90 ve 100..300 mm’dir.
Örneğin 150’lik (yani 6″luk) bir ME egzost borusunda egzost sıcaklığını ölçmek istersek 125-150 mm bulb’lı 50-600˚C termometre kullanırız. Ama biz aynı yere 30-40 mm bulb’lı bir termometre kullanırsak 300˚C’lik bir egzost sıcaklığını çok daha düşük derecede okuruz. Dijital termometreler daha çok kontrol odalarında kullanılır. Gemilerde kullanılan termometrelerin bağlantı dişleri genelde R1/2″ olup nadiren de R3/8″ ve R3/4″ diş kullanılır.
2. Basınç Geyçleri
Çalışan makine sistemlerindeki akışkanın basıncını ölçmekte kullanılır. İki çeşit okuma yapar. Direkt ve remote indike ile. Direkt okuma yapan geyçler, bir Bourdon tüpü içerirler. Bu tüpe dolan basınçlı sıvı tüpe ve dolayısıyla da dişliye hareket verir.
Dişliye bağlı pointer geyç üzerinde basıncı psi veya bar gibi değerlerle okumamızı sağlar. Remote indike ile okuma yaptığımız geyçlerde de Bourdon tüp yerine Bourdan diyafram mevcuttur. Basınçlı sıvı geyce geldiğinde geyçteki diyaframı hareket ettirir ve bu hareket bir elektrik sinyali üretir. Bu sinyal bizim okuma yaptığımız ekran üzerinde basınç olarak kendini gösterir.
Yuvarlak ekranlı, gliserinli ve dijital gibi çeşitleri vardır. Hava kompresörü, buzluk kompresörü vs. sistemlerde geycin pulse’ten etkilenmesini önlemek için gliserinli geyçler kullanılır. Geyçler 63, 100 ve nadiren de 160 mm ekran çapında olurlar. Bağlantı dişleri de 1/4″, 1/2″ ve nadiren 3/4″ olur. Bir de geycin kullanılacağı yerdeki minimum ve maksimum basınçların bilinmesi gerekir.
Örneğin maksimum 8 bar olan balast-yangın pompasında 0-10 bar basınç geyci kullanılmalıdır. Devamlı vakum olan (evaporatör gibi) yerlerde 0-760 mmHg vakum geyci, vakum altında çalışıp bazen deniz suyu kaptırılan yerlerde ise –1/+1 ya da –1/+3 bar basınç geyçleri kullanılmalıdır. Genelde basınç geyç ölçüleri şöyledir. –1/0; -1/+1; -1/+3; -1/+5; 0-1; 0-2,5 ; 0-4; 0-6; 0-10; 0-16; 0-25; 0-40; 0-100; 0-600 bar.
3. Termostat
Makinede kullanılan sistemlerin sıcaklıklarını otomatik olarak ayarlar. Termostatları iki şekilde anlamak doğrudur. Örneğin kulerlerde kullanılan termostatlar, akışkanlar istenen sıcaklık değerine ulaşana kadar akışkanı bypass eder, daha sonra akışkanı kulere sokar ve soğumasını sağlarlar.
Böylece akışkanın sıcaklığını devamlı aynı derecede tutar. Diğer termostat çeşidi ise (resimde görüldüğü gibi) buzlukta kullanılandır. Bu termostatın sıcaklığı hissedebilmesi için bulb’ı (duyucu uç) vardır ve termostat elektriki olarak solenoid valfe kumanda eder, yani valfı açarak soğutucu gazın akışına izin verir veya kapatarak gazın akışını keser.
Örneğin sebzelik 4-7 derece arasında çalışır. Sebzelik 7 derece olduğu zaman termostat solenoid valfı açar ve sebzeliğin soğumasını sağlar. Sebzelik soğuyup ta 4 dereceye ulaşınca termostat, solenoid valfı ikaz edip kapatır ve sebzeliğin tekrar 7 dereceye kadar ısınmasına izin verir. Termostatların bazılarında diferansiyel sabittir, bazılarında ise ayarlanabilir. Sebzelik örneğinde 3˚C diferansiyel vardır.
4. Presostat
Basınçlı bir akışkan devresinde basınç azaldığında alarm çalmasını, yedek pompanın otomatik olarak devreye girmesini veya bazı sistem ve pompaların otomatik olarak start-stop etmesini (devreye girip çıkmasını) sağlar. Piston type ve diaphragm type olmak üzere iki çeşittir.
Presostatın altındaki porttan giren basınçlı sıvı piston veya diyaframı hareket ettirip bizim ayarladığımız yay basıncını yener veya yenemez. Bu hareket microswitch’e kumanda eder. Böylece elektriki devre ya tamamlanır ya da kesilir.
Akışkanın basıncının presostat içindeki yay basıncını yenip yenememesi prensibiyle çalışan presostattaki bu alarm veya start (stop) basıncı presostat üzerindeki düğmeden ayarlanabilir. Bu ayar ile presostatın yay basıncı değiştirilmiş olunur. Alarm için bu ayar yeterli olup otomatik çalışacak pompa için kullanılacaksa bir de diferansiyel basınç ayarlanır. Örneğin start basıncını 4 bar, diferansiyeli 1 bar yapalım.
Air condition kompresörü 4 bar’da start eder ve 3 bar’da stop eder. Benzer ayarlı başka bir presostat kullanıldığında ise tatlı su hidrafor devresinde pompa 3 bar’da start, 4 bar’da stop eder. Görüldüğü gibi buzluk devresinde sistem ters çalışır. Bunun sebebi de presostatların da solenoidler gibi NO (normally open) veya NC (normally closed) olmasındandır. Bu nedenle hangi presostatı kullandığımızı ve ayarladığımız basıncın start basıncı mı, yoksa stop basıncı mı olduğunu bilmemiz gerekir.
Presostatların bağlantı dişleri 1/4, 3/8 ve 1/2″ olur. Genelde 0-6, 0-10, 0-30 bar arasında çalışan presostatlar kullanılırsa da bunların dışında da pek çok çeşidi vardır. Bazı presostatlarda start basıncı ,bazılarında ise cut out (stop) basıncı ayarlanır. Yine bazılarında (genellikle) diferansiyel basınç ayarlanarak değiştirilebilir, azında ise bu basınç sabittir.
